De Paradijskerk in Rotterdam werd zaterdag verhuurd voor een bijzonder cultureel project van kunstenaars Jeanne van Heeswijk en Jonas Staal. Zij brachten onder de titel Hoe gaan we opkomend fascisme tegen? Door ons te organiseren! een breed gezelschap van cultuurwerkers, activisten, musici en maatschappelijke organisaties samen voor een twaalf uur durende muzikale dienst met een antifascistisch thema. Dit werd georganiseerd in het kader van een groter geheel op 11 oktober: Engage Rotterdam.
Hoewel het initiatief van buiten de kerk kwam, ontstond gaandeweg het idee dat ook betrokken pastores een bijdrage konden leveren. In de ochtend namen daarom pastoor Bruce Rienstra (Rotterdam) en pastoor Marco Derks (Gouda) deel aan het programma. Hun inbreng gaf stem aan een kerkelijke reflectie binnen een maatschappelijk gesprek dat velen bezighoudt: hoe kunnen we in onze tijd samen werken aan waardigheid, gerechtigheid en vrede?
Later bleek ook een parochiaan van de Parochie Utrecht spreker te zijn: Coni Ledesma sprak over de Filipijnen en de moeilijkheden aldaar en de organist van de Paradijskerk (Matthijs van der Wilt) was een van de optredende kunstenaars.
Aanvankelijke aarzeling
Bruce Rienstra voelde aanvankelijk aarzeling, omdat hij zich ongemakkelijk voelde bij de titel. “Jeanne van Heeswijk legde me tijdens een kopje koffie uit dat het evenement door haarzelf en Jonas Staal (beiden kunstenaars) werd georganiseerd en dat kunst weliswaar de drijvende kracht was, maar dat de boodschap voorop stond.
Ik kreeg het programma toegestuurd en was er tevreden mee. Sommige onderdelen waren duidelijk controversieel, maar ik stemde toe omdat het grotendeels overeenkwam met wat ik dacht dat de kerk ook vond. Ik heb geprobeerd dit in mijn welkomstwoord tot uiting te brengen.” Een citaat hieruit:
I said yes because the Old Catholic church is a welcoming and inclusive church. Everyone who crosses that threshold is welcome. In that respect we are already anti-fascist, because the fascist is not welcoming. Fascists are about themselves and their own agendas. We, as a church, are not about ourselves, and all of us here today cannot be, we are all about the other. We are about the excluded, we are about the desperate, we are about the unloved, we are about the deprived.
Bruce heeft vervolgens pastoor Marco Derks gevraagd om een inhoudelijke bijdrage te leveren. De reflectie van Marco Derks nemen we hierbij als opiniestuk op.
Speech van Marco Derks op Anti-Fascist Church, Paradijskerk Rotterdam, 11 oktober 2025
Anti-fascistische theologie
Beste mensen, kameraden, beminde gelovigen – of hoe je ook maar aangesproken wilt worden – vrede zij met jullie!
Als queer theoloog en oud-katholiek priester voel ik mij best thuis in deze “Anti-Fascist Church”. Het is een mooie noemer om allerlei antifascistische sprekers en strijders bij elkaar te brengen. Dat het event dan ook maar in een echte kerk plaatsvindt, is volgens mij meer dan een ludieke stunt. Ik denk dat jullie hier op je plek zijn, dat er meer is dat ons hier samenbrengt, dat er meer is dat ons verbindt. Want de kerk heeft antifascistische trekjes en misschien is Christus zelfs een antifascistisch figuur.
De linkse kerk en andere vijandbeelden
Wanneer rechtse populisten spreken over ‘de linkse kerk’, dan is ‘kerk’ een scheldwoord: linkse mensen zijn volgens hen net zo star, rechtlijnig en onderdrukkend als de kerk. (En ja: dat alles kunnen kerken zijn.) Met ‘de linkse kerk’ creëert extreemrechts een vaag vijandbeeld. Afgelopen jaren hebben we nog meer van dit soort vijandbeelden langs zien komen.
Rechtse populisten waarschuwen voor het spook van ‘woke’. Daarmee schilderen zij Black Lives Matter, andere antiracistische bewegingen of zelfs alle progressieve en emancipatoire bewegingen af als gevaar.
Ze waarschuwen voor ‘genderwaanzin’ of ‘genderideologie’ – en helaas heeft ook het Vaticaan bijgedragen aan het ontstaan en de verspreiding van deze karikatuur. Rechtse populisten wijzen alles en iedereen af die niet cisgender en hetero is, en transpersonen stellen ze voor als de ultieme bedreiging.
En nu is het ‘antifa’ dat het echte gevaar voor de samenleving zou vormen – daarover zo-meteen meer.
Maar tot de waakzaamheid van ‘woke’ worden joden en christenen in hun heilige Schriften telkens opgeroepen. En gender is een belangrijke sleutel om het christelijke verhaal te kunnen verstaan. God heeft een voorkeur voor mensen in de marge, zoals armen, gekleurden, queers en transpersonen. Juist voor hen wil God een schuilplaats zijn – of misschien wel andersom: juist bij hen is God veilig.
Een sadistisch genot in het verspreiden van bullshit
Extreemrechtse populisten staan zogenaamd voor ‘vrijheid van meningsuiting’ en verdedigen ‘het vrije woord’. Ze beklagen zich regelmatig dat ze dit of dat tegenwoordig niet meer mogen zeggen, dat ze door links ‘gecanceld’ worden. Maar ondertussen intimideren ze wetenschappers, journalisten en activisten die de vrijheid van meningsuiting gebruiken of verdedigen.
Wanneer mensen protesteren tegen de genocide op de Palestijnen, beschuldigen extreemrechtse populisten hen van antisemitisme. Maar ze zwijgen over de daadwerkelijk antisemitische leuzen, symbolen en complottheorieën die zijzelf of andere extreemrechtse groepen gebruiken en verspreiden.
Extreemrechtse populisten beklagen zich dat zij overal de schuld van krijgen, omdat ze wit, cisgender of hetero zijn – ook of vooral zij zouden slachtoffer van discriminatie zijn. Ze willen niet inzien hoe niet-witte, niet-hetero, nonbinaire mensen en andere minderheden lijden onder de witte, heteronormatieve systemen die zij in stand houden.
En nu doen ze alsof ‘antifa’ het grote gevaar is in plaats van het fascistische geweld dat zij met hun haattaal aanwakkeren.
Wat zij voortdurend doen is een duivelse verdraaiing van de feiten. De duivel, de diabolos, is immers de grote verdraaier. In deze fascistische retoriek doen feiten er niet meer toe. Fascisten ervaren een sadistisch genot in het verspreiden van bullshit. Hun anti-intellectualistische retoriek trekt een grote wissel op bedachtzame, gewetensvolle mensen die mensen en de werkelijkheid recht willen doen. Maar bovenal vormen zij een bedreiging voor allerlei minderheden in onze samenleving.
Fascistische mannelijkheid
Voor de duidelijkheid: niet alles wat extreemrechts is, is ook fascistisch of neofascistisch; zowel het oorspronkelijke fascisme als zijn nieuwe verschijningsvormen zijn lastig te definiëren; en ‘fascisme’ kan een scheldwoord worden dat weinig verheldert.
Maar mijn verhaal en dat van vele anderen hier is ook een reactie op de dreiging die uitgaat van oprukkend extreemrechts gedachtegoed en geweld. Extreemrechts maakt regelmatig gebruik van neofascistische retoriek en tactiek. Nu allerlei groepen het label ‘antifa’ opgespeld krijgen en daarmee als een bedreiging worden weggezet, gaan we met elkaar dat label met trots dragen, kijken hoe dat voelt en verkennen wat het betekent – men heeft ons op ideeën gebracht…
Een belangrijk kenmerk van fascisme dat ik eruit wil lichten is een obsessie met ‘sterke’ leiders en een verheerlijking van machtsvertoon, vernedering en geweld. Dit gaat samen met een als natuurlijk beschouwde hiërarchische orde waarin mannen of het mannelijke centraal staat en domineert over vrouwen en alles wat als vrouwelijk wordt beschouwd.
Een queer Christus
Hoe dit met christendom kan botsen, zien we in een opmerkelijke uitspraak van Thierry Baudet in een interview enkele jaren geleden. Jarenlang had hij zijn liefde voor het christendom beleden – vooral om een bepaalde vorm van wit nationalisme kracht bij te kunnen zetten – maar nu had hij zich blijkbaar toch iets meer verdiept in de bronnen van het christelijk geloof. En toen voelde hij zich onaangenaam verrast. Hij zei namelijk: “Ik vind dat het christendom een gebrek aan mannelijkheid heeft. Het is te veel een religie en ideologie van losers. De andere wang toedraaien. Altijd dat kruis. Altijd dat lijden. Ik bedoel: waar is het succes?”[1]
Wat Baudet hier over het christendom zegt, daar zit best wel wat in. Want belangrijke elementen in de Schriften en de christelijke traditie zijn moeilijk te rijmen met het door hem uitgedragen mannelijkheidsideaal. Voor hem is dat een teleurstelling. Voor mij is belangrijk dat hier duidelijk wordt dat gender een belangrijke sleutel kan zijn om het christelijke verhaal te kunnen verstaan.
Want de Jezus die we daarin ontmoeten, voldoet niet aan het fascistische mannelijkheidsideaal en ook niet aan het mannelijkheidsideaal van zijn eigen tijd. Als Jezus geboren wordt uit de maagd Maria, dus zonder tussenkomst van een man, hoe kan hij dan een ‘echte’ man zijn? Wat is er mannelijk aan als je, nadat iemand je op je ene wang geslagen heeft, niet terugslaat maar je andere wang toekeert? Jezus had macht – om zieken te genezen en mensen te bevrijden uit kwade machten – maar wat voor man ben je als je je macht niet gebruikt om voor jezelf op te komen en te strijden? En wat is er van je mannelijkheid over als je naakt en vernederd aan een houten kruis sterft? Jezus vertoont een zwakheid die bij sommige mannen walging oproept.
Een antifascistische kerk
De kerk is de gemeenschap rond deze Jezus. Wie zijn naam draagt, heeft dus deel aan hem.
Wat voor het lichaam van Christus geldt, geldt ook voor de kerk dat het lichaam van Christus is. En het lichaam van Christus is queer: het is niet eenduidig mannelijk of vrouwelijk; het is object van allerlei verlangens; het verruimt, verspreidt, verplaatst zich op zo’n manier dat de kerk ontstaat als een openbaar lichaam waar alle mensen deel van kunnen uitmaken.
Het is mijn hoop dat wij in de kerk solidair zijn met al die mensen binnen en buiten de kerk die door fascisten vernederd en vertrapt worden. Dat is ook onze opdracht. Want, zo zegt Paus Leo XIV in zijn onlangs verschenen apostolische exhortatie, “God heeft een speciaal plekje in zijn hart voor mensen die gediscrimineerd en onderdrukt worden, en hij vraagt ons, zijn Kerk, om een beslissende en radicale keuze te maken ten gunste van de zwaksten.”[2] En mocht je aan de Paus geen boodschap hebben, neem het dan aan van Maria: “Heersers stoot Hij van hun troon en wie gering is geeft Hij aanzien.” (Luc. 1, 52)
[1] Citaat overgenomen uit: Peter-Ben Smit, “Zwakheid: Baudet walgt ervan, Jezus leefde ervoor.” Nederlands Dagblad 24 oktober 2022, https://www.nd.nl/opinie/opinie/1147794/zwakheid-baudet-walgt-ervan-jezus-leefde-ervoor. Baudet zei dit in een interview (titel: “We Must Develop More Courage to Counter Globalism”) op het YouTube-kanaal van Geopolitics & Empire van 17 oktober 2022, https://www.youtube.com/watch?v=VI8I0rJjup8 (niet langer beschikbaar).
[2] Paus Leo XIV, Apostolische exhortatie Dilexi te, 16 (https://www.vatican.va/content/leo-xiv/en/apost_exhortations/documents/20251004-dilexi-te.html).